Zin en onzin over toetsing aan de Grondwet

Hoewel geen “sexy” onderwerp is op dit moment het nodige te doen over de vraag of rechters wetten mogen toetsen aan de Grondwet. En zoals wel vaker wordt daar de nodige onzin over geschreven en gezegd. Wat is er aan de hand?

Anders dan in veel andere landen mogen Nederlandse rechters geen wetten toetsen aan de Grondwet. Daar zit een principiële gedachte achter: de wetgevende macht (de Kroon en het parlement gezamenlijk) is verantwoordelijk voor het maken van wetten, en die wetgevende macht moet daarbij dus ook bezien of die wetten wel of niet “kunnen”. Toetsing door rechters van de ene wet aan de andere wordt in deze leer gezien als een inbreuk op de scheiding der machten, omdat de rechterlijke macht daarmee op de stoel van de wetgever zou gaan zitten.

Wat wel gebeurt is dat rechters wetten (beter gezegd: het effect daarvan) toetsen aan internationaal recht, als dat recht rechtstreeks doorwerkt in ons rechtstelsel (zoals veelal het geval is bij recht van de EU, en bij mensenrechtenverdragen). Dat leidt tot de nodige (spraak)verwarring.

Vanochtend op de radio vatte een radiocommentator het als volgt samen: omdat niet aan de Grondwet kan worden getoetst maar wel aan internationale verdragen moet iemand die een inbreuk op een grondrecht aan de orde stelt daarmee naar een internationale rechter, en kan hij niet bij een Nederlandse rechter terecht. Dat nu is – uiteraard – onzin. De Nederlandse rechter past, net zo goed als de internationale rechter (bijvoorbeeld: Hof van Justitie van de EU in Luxemburg, of het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg) het internationale recht toe. Die internationale hoven zijn er om, kort gezegd, toe te zien op toepassing van internationaal recht, of als een soort uiterste beroepsinstantie. De Nederlandse rechter past natuurlijk ook de Grondwet toe als daar een beroep op wordt gedaan; hij toetst alleen geen wetten aan de Grondwet.

De Nederlandse rechter oordeelt dus wel degelijk over inbreuken op grondrechten. Een Nederlandse rechter zal echter niet een wet buiten werking stellen omdat deze in strijd zou zijn met de Grondwet. Bovendien: een internationaal hof zal -wederom: uiteraard- óók niet toetsen of een Nederlandse wet wel of niet strijdig is met de Grondwet.

Er is nogal wat ophef ontstaan omdat minister Ter Horst nu al heeft aangekondigd dat het kabinet er geen voorstander van is dat de rechter wetten mag toetsen aan de Grondwet. Die verbazing snap ik niet zo. Gezien de eerder genoemde scheiding der machten is dat logisch en ook terecht. Vreemder is het dat de Kamer er zo op aandringt. Die toetsing is namelijk het werk van – onder meer, en misschien wel met name – die Kamer. Ook praktisch gezien lijkt er niet echt een reden om de wet op dit punt aan te passen. Ik wil niet direct zeggen dat wat er in de Grondwet staat niet zo heel relevant is, maar voor praktische zaken is die relevantie wel beperkt. Er staan uiteraard grondrechten in (de Grondwet begint daar zelfs mee), maar de meeste daarvan bevatten de bepaling dat die rechten in andere wetten worden uitgewerkt of, minstens zo relevant, beperkt. Anders gezegd: de Grondwet lijkt ook niet echt geschreven voor een rechtstreekse toetsing.

De ophef over de kwestie lijkt dan ook vooral te worden veroorzaakt door wat men denkt dat de huidige regeling is, in plaats van hoe het werkelijk is. Het is opmerkelijk dat er plannen zijn de Grondwet zodanig te herschrijven dat die beter leesbaar zou worden. Ook dat lijkt me overbodig, maar als dat gebeurt en mensen zouden de Grondwet echt gaan lezen, zien ze misschien meteen dat de vraag naar de rechterlijke toetsing veel meer theoretisch en staatsrechtelijk relevant is, en voor de rechtsbescherming van de burger veel minder.

Arco Siemons is niet meer werkzaam bij Wieringa Advocaten. Indien u een vraag heeft naar aanleiding van deze blog dan kunt u zich wenden tot onderstaande contactpersoon van het praktijkgebied column.